مقدمه
وکالت با روابطی سروکار دارد که یک نفر ، دیگری را برای انجام امری نایب خود قرار می دهد . استخدام دیگری بدین نحو مسائل متعدد و متنوعی را در رابطه با حقوق و وظایف آنها نسبت به یکدیگر و نسبت به شخص ثالث ایجاد می کند.
در اثر توسعه تجارت و تخصصی شدن فعالیت های بشر در رشته های مختلف صنعتی ، حمل و نقل و ارتباطات ، روابط حقوقی ناشی از وکالت پیچیده تر و متنوع تر گردیده است . همه شرکتهای حقوقی در ایران و جهان باید معاملات خود را از طریق وکالت انجام دهند. به همین جهت میلیونها معاملات کوچک و بزرگ که در سطح جهان منعقد می شوند وکالت و نمایندگی نقش اولی و اساسی را دارد. تقریباً اکثر شرکتهای تولیدی کالاهای خود را از طریق نمایندگی های خود بفروش می رسانند . بانکها از طرف مشتریان خود اقدام به خرید و فروش سهام و ارز می کنند . شرکتهای بیمه و حمل و نقل ، متصدیان انبارها ، دلالان و حق العمل کاران و شرکتهای تجاری همه و همه در یک هماهنگی حقوقی و عملی کالاهای تجاری را از نقطه ای از جهان به نقطه دیگر منتقل می کنند . آنچه موجب این هماهنگی و سرعت می شود بدون تردید وکالت و نمایندگی است .
هنوز از به رسمیت شناختن وکالت به عنوان یک تأسیس حقوقی مستقل توسط سیستمهای مهم دنیا زمان زیادی نمی گذرد . حقوق انگلستان تا قرن هفدهم و هجدهم وکالت را به عنوان یک تأسیس حقوقی مستقل به رسمیت نمی شناخت و چنان روابطی را اگر هم موجود بود به اجیر و مستأجر یا آمر و مأمور محدود می کرد . تنها پس از انقلاب صنعتی در انگلستان و پیدا شدن دلالان و حق العمل کاران بود که مفهوم وکالت ایجاد و توسعه پیدا کرد.
حقوق انگلستان برای مدتها دلالان را وکیل اما حق العمل کاران را اجیر محسوب می کرد ولی در همه حال اصیل و کارفرما مسئولیت مدنی و قراردادی در مقابل شخص ثالث داشتند. قضات انگلیسی برای اثبات مسئولیت اصیل متوسل به دکترین «استفاده » می شدند که از مفهوم لغت ژرمنی سالمن یا ترومن گرفته شده بود.
مسئولیت وکیل و اصیل بر این تست بود که چه کسی از قرار داد منتفع می شد . اگر وکیل منتفع شده بود وکیل مسئولیتی در مقابل شخص ثالث نداشت . مثلاً زوج در صورتی در مقابل قراردادی که زوجه منعقد می کرد مسئول شناخته می شد که ثمن یا کالای ناشی از قرارداد برای زوج قابل استفاده بود و الّا زوج مسئولیتی نداشت .
مفهوم وکالت بصورت مدرن و امروزی آن اولین بار در حقوق انگلستان در رابطه با تعقیب یک صومعه مطرح شد . راهبی به نیابت از صومعه کالایی از فردی خریداری می کند ولی ثمن آن را نمی پردازد . مطابق قانون وقت فروشنده نمی توانست راهب را مورد تعقیب حقوقی قرار دهد برای اینکه راهبان فاقد اهلیت قانونی محسوب می شدند . بنابراین مجبور می شود صومعه را که از کالا منتفع شده بود مورد تعقیب قرار دهد . این دعوی مفهوم وکالت را که وکیل تنها وسیله اتصال رابطه حقوقی بین اصیل و ثالث است را مطرح کرد. کم کم این مفهوم وکالت در حقوق انگلستان توسعه پیدا کرد و در پایان قرون وسطی کامن لا به مرحله ای رسید که اصیل را در رابطه با قراردادی که وکیل به نیابت از او منعقد میکرد مسئول می دانست. امروزه حقوق انگلستان به دلیل ضرورت های تجاری و اجتماعی رابطه وکالت را در بعضی موارد تحمیل می کند و این در حالی است که هیچ گونه قراردادی و توافقی بین وکیل و اصیل وجود نداشته است.
وکالت در حقوق ایران و اسلام سابقه طولانی دارد. نیابت در عبادات ( نیابت در حج ) و نیابت در معاملات از قبل در اسلام مورد بحث بوده است . ولی متأسفانه مفاهیم راجع به وکالت در فقه و حقوق ایران دارای همان مفاهیم ابتدایی است و پاسخگوی نیازهای تجاری و صنعتی امروز ایران نیست.